In Nederland mag je onder bepaalde omstandigheden auteursrechtelijk beschermd materiaal kopiëren zonder toestemming van de rechthebbende. Dit wordt geregeld door de uitzonderingen in de Auteurswet. Je mag bijvoorbeeld kopieën maken voor privégebruik, citeren voor onderwijs of kritiek, kopieën maken voor onderwijsdoeleinden, en werken uit het publiek domein vrijelijk gebruiken. Belangrijk is dat bij deze uitzonderingen altijd specifieke voorwaarden gelden – zoals bronvermelding bij citeren en beperking tot eigen gebruik bij privékopieën. Werken die volledig rechtenvrij zijn, zoals overheidswerken of materiaal waarvan de auteursrechttermijn is verstreken, mag je zonder beperkingen gebruiken.
Wat valt onder de uitzonderingen van het auteursrecht?
De Nederlandse Auteurswet kent verschillende uitzonderingen die het mogelijk maken om auteursrechtelijk beschermd materiaal zonder toestemming te gebruiken. Deze uitzonderingen zijn echter altijd gebonden aan specifieke voorwaarden.
De belangrijkste uitzonderingen zijn:
- Privégebruik: het maken van kopieën voor persoonlijk gebruik
- Citaatrecht: het citeren uit werken voor kritiek, recensie of wetenschappelijk betoog
- Onderwijsexceptie: gebruik van materiaal voor onderwijsdoeleinden
- Nieuwsexceptie: overname van nieuwsberichten en persberichten
- Parodie-exceptie: het gebruik van werken voor parodie, karikatuur of pastiche
Daarnaast zijn werken in het publiek domein vrij te gebruiken. Dit zijn werken waarvan de auteursrechttermijn is verstreken (meestal 70 jaar na de dood van de maker) of werken die door de maker expliciet auteursrechtvrij zijn gemaakt.
Let op: deze uitzonderingen zijn geen vrijbrief. Ze hebben allemaal specifieke voorwaarden en beperkingen die nauwkeurig gevolgd moeten worden om inbreuk te voorkomen.
Wanneer mag je iets kopiëren voor privégebruik?
Voor privégebruik mag je een beperkt aantal kopieën maken van auteursrechtelijk beschermde werken zonder toestemming van de maker. Dit heet de ‘thuiskopie-exceptie’.
Je mag bijvoorbeeld:
- Een boek kopiëren voor je eigen studie
- Muziek downloaden voor eigen gebruik (via legale bronnen)
- Een film opnemen om later te bekijken
- Een artikel printen voor je eigen administratie
Er gelden echter belangrijke beperkingen:
- De kopieën mogen alleen voor jezelf of je directe huiselijke kring zijn
- Je mag de kopieën niet delen met anderen buiten je huishouden
- Het kopiëren mag geen commercieel doel dienen
- Voor sommige werken (zoals software en e-books) gelden aanvullende beperkingen
Voor deze privékopieën betaal je indirect via de thuiskopieheffing die is opgenomen in de prijs van apparaten zoals smartphones, tablets en computers. Deze vergoeding komt terecht bij de rechthebbenden.
Hoe zit het met citeren uit beschermde werken?
Citeren uit beschermde werken is toegestaan zonder toestemming, mits je voldoet aan de voorwaarden van het citaatrecht. Dit is een belangrijke uitzondering in het auteursrecht.
Voor correct citeren gelden deze regels:
- Het citaat moet een functioneel doel dienen, zoals onderbouwing van je betoog, kritiek of recensie
- De omvang van het citaat moet in verhouding staan tot het doel (niet meer citeren dan nodig)
- Je moet altijd de bron en de naam van de maker vermelden
- Het werk waaruit je citeert moet rechtmatig openbaar gemaakt zijn
Er bestaat geen vaste regel over hoeveel je precies mag citeren. De vuistregel is dat het citaat ondergeschikt moet blijven aan je eigen werk. Voor wetenschappelijke of educatieve doeleinden mag je doorgaans wat ruimer citeren dan voor commerciële doeleinden.
Belangrijk: citeren is niet hetzelfde als kopiëren. Bij citeren neem je een deel over in een nieuw werk met een eigen context en toegevoegde waarde. Volledige overname van een werk valt niet onder citeren.
Wat mag je kopiëren voor onderwijs en onderzoek?
Voor onderwijs en onderzoek geldt een speciale uitzondering in het auteursrecht: de onderwijsexceptie. Deze maakt het mogelijk om beschermd materiaal te gebruiken zonder toestemming van de maker.
In onderwijscontext mag je:
- Korte fragmenten uit boeken, artikelen of andere werken overnemen in leermaterialen
- Afbeeldingen en grafieken gebruiken in presentaties voor de klas
- Kleine gedeelten van werken kopiëren en uitdelen aan studenten
- Materiaal beschikbaar stellen via een besloten digitale leeromgeving
Voorwaarden hierbij zijn:
- Het gebruik moet direct verband houden met het onderwijs
- De bron moet altijd vermeld worden
- Het gebruik moet niet-commercieel zijn
- De omvang moet beperkt blijven tot wat nodig is voor het onderwijsdoel
Voor uitgebreider gebruik hebben veel onderwijsinstellingen collectieve regelingen getroffen met organisaties zoals Stichting PRO (voor teksten) en Stichting IPRO (voor beeld). Deze regelingen maken het mogelijk om tegen betaling meer materiaal te gebruiken dan de onderwijsexceptie toestaat.
Welke werken zijn volledig vrij te gebruiken?
Sommige werken kun je volledig vrij gebruiken zonder toestemming te vragen. Dit zijn werken die rechtenvrij zijn of waar de maker expliciet toestemming voor gebruik heeft gegeven.
Werken in het publiek domein:
- Werken waarvan de auteursrechttermijn is verstreken (70 jaar na de dood van de maker)
- Historische werken zoals schilderijen van Rembrandt of muziek van Mozart
- Oude boeken en geschriften waarvan de auteur meer dan 70 jaar geleden is overleden
Werken met open licenties:
- Materiaal onder Creative Commons licenties (afhankelijk van het type licentie)
- Open source software
- Werken die expliciet zijn vrijgegeven door de maker
Overheidswerken:
- Wetten, besluiten en verordeningen van de overheid
- Rechterlijke uitspraken en administratieve beslissingen
- Andere officiële overheidspublicaties (tenzij anders aangegeven)
Let wel op dat voor sommige Creative Commons licenties beperkingen gelden, zoals de verplichting om de maker te vermelden of het verbod op commercieel gebruik. Controleer altijd de specifieke licentievoorwaarden.
Wat zijn de meest voorkomende misverstanden over kopiëren?
Er bestaan veel misverstanden over wat je wel en niet mag kopiëren zonder toestemming. Deze misconcepties kunnen leiden tot onbedoelde auteursrechtinbreuken.
De meest voorkomende misverstanden zijn:
- “Alles op internet is vrij te gebruiken” – Onjuist. Ook online content is bijna altijd auteursrechtelijk beschermd, tenzij expliciet anders aangegeven.
- “Als ik de bron vermeld, mag ik alles overnemen” – Niet waar. Bronvermelding is noodzakelijk, maar niet voldoende. Je hebt nog steeds toestemming nodig, tenzij een uitzondering van toepassing is.
- “Voor niet-commercieel gebruik heb ik geen toestemming nodig” – Incorrect. Ook niet-commercieel gebruik vereist toestemming, tenzij het onder een specifieke uitzondering valt.
- “Als ik het werk aanpas, is het niet langer auteursrechtelijk beschermd” – Onjuist. Bewerkingen of afgeleide werken vereisen toestemming van de oorspronkelijke maker.
- “Fair use geldt ook in Nederland” – Niet juist. ‘Fair use’ is een Amerikaans concept. In Nederland hebben we specifieke uitzonderingen die beperkter zijn.
Een bijzonder hardnekkig misverstand betreft afbeeldingen: veel mensen denken dat je afbeeldingen van Google vrij kunt gebruiken. In werkelijkheid zijn deze meestal beschermd en heb je toestemming nodig van de rechthebbende.
Wat moet je onthouden over kopiëren zonder toestemming?
De belangrijkste punten om te onthouden over wat je zonder toestemming mag kopiëren zijn:
- De uitzonderingen in de Auteurswet zijn specifiek en beperkt – ze zijn geen vrijbrief om alles te kopiëren
- Voor privégebruik mag je beperkt kopieën maken, maar niet delen buiten je huishouden
- Citeren is toegestaan mits functioneel, met bronvermelding en in proportie
- Voor onderwijs geldt een ruimere uitzondering, maar ook deze heeft grenzen
- Werken in het publiek domein, met open licenties of van de overheid zijn vaak vrij te gebruiken
- Bij twijfel is het altijd verstandig om toestemming te vragen
Het auteursrecht beschermt de balans tussen de belangen van makers en gebruikers. De uitzonderingen zorgen ervoor dat beschermde werken in bepaalde situaties gebruikt kunnen worden zonder de normale creatieve processen en informatie-uitwisseling te belemmeren.
Weet je niet zeker of jouw gebruik onder een uitzondering valt? Het kan dan verstandig zijn om professioneel advies in te winnen. Heb je vragen over auteursrecht en wat je wel of niet mag kopiëren? Neem dan gerust contact met ons op voor persoonlijk advies.
